I və II Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycan iqtisadiyyatına təsiri

XÜLASƏ

Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin səbəbləri arasında siyasi səbəblərlə yanaşı, iqtisadi maraqlar da mühüm yer tutur. Ermənistanın 1991-ci ildən 2020-ci ilə qədər Azərbaycana vurduğu iqtisadi ziyan “Qarabağ müharibəsinin iqtisadi nəticələri – işğal zamanı Azərbaycan ərazilərindəki talan” məqaləsində araşdırılıb. Məqalədə rəsmi İrəvan və qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının hökmdarları tərəfindən Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində enerji, mineral və kənd təsərrüfatı sərvətlərinin talan edilməsi faktları sənədləşdirilir. Eyni zamanda, 29 illik işğal zamanı Ermənistan dövlətinə bağlı ölkə hüdudlarından kənarda fəaliyyət göstərən şirkətlər Dağlıq Qarabağdakı torpaqları müstəmləkə etməklə külli miqdarda haqsız gəlir əldə ediblər. Ermənistanın Qarabağdakı müstəmləkəçilik fəaliyyəti bununla məhdudlaşmayıb, həm də demoqrafik dəyişikliklərə əl ataraq Azərbaycanın hava məkanından qeyri-qanuni istifadə edib. Azərbaycan resurslarının xarici biznes sahiblərinə verilməsi nəticəsində Rusiya, ABŞ, Hindistan, İsveç, Livan, İngiltərə, Almaniya və Fransa kimi dövlətlərə öz şirkətlərini Qarabağda yerləşdirməyə şərait yaradıldı. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev işğal zamanı və işğaldan sonra dəfələrlə aidiyyəti qurumları müvafiq beynəlxalq orqanlar və mexanizmlər çərçivəsində hüquqi qiymət verməyə çağırıb, işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarının talan və qanunsuz istifadəsinə diqqət çəkib. Məqalənin məqsədi yuxarıda qeyd olunan faktları dünya ictimai rəyinə çatdırmaq və Ermənistanın törətdiyi silsilə və sonsuz cinayətlərə alimlərin hüquqi qiymət verməsi üçün biblioqrafiya yaratmaqdır. Araşdırma nəticəsində işğal dövründə Qarabağda bizneslə məşğul olan erməni və müttəfiq şirkətləri bir araya gətirməyə cəhd edilib.

Açar sözlər: Qarabağ müharibəsi, Azərbaycan işğalı, iqtisadi talan, Azərbaycan, Ermənistan

ABSTRACT

Among the causes of the Armenian-Azerbaijani Nagorno-Karabakh conflict, economic interests are as important as political motives. The economic damage caused by Armenia to Azerbaijan from 1991 to 2020 is examined in the article "The economic consequences of the Karabakh war - plundering of Azerbaijani lands during the occupation". The article covers the fact of looting of energy, mining and agriculture resources in the occupied territories of Azerbaijan by the administrators of the official Yerevan and the fictional NagornoKarabakh Republic. At the same time, during the 29-year occupation period, companies affiliated to the Armenian stade operating outside the country have gained unfair profits in high amountsby colonizing the lands in Nagorno-Karabakh. Colonial activities of Armenia in Karabakh were not limited to this, at the same time, they used Azerbaijan's airspace illegally by resorting to demographic changes. As a result of the transfer of Azerbaijani resources to foreign business owners, conditions were provided for countries such as Russia, USA, India, Sweden, Lebanon, England, Germany and France to position their companies in Karabakh. During and after the occupation period, President of Azerbaijan Ilham Aliyev repeatedly called the relevant authorities for a legal assessment within the relevant international authorities and mechanisms, and grab attention to the plundering and illegal use of the occupied Azerbaijani lands. The aim of the article is to convey the above-mentioned facts to the world public opinion and to create a bibliography so that scholars can make a legal assessment of the regular and endless crimes committed by Armenia. As a result of the investigation, an attempt was made to bring together Armenia and allied companies which are doing business in Karabakh during the occupation process.

Keywords: Karabakh War, Invasion of Azerbaijan, Economic Looting, Azerbaijan, Armenia,

Giriş

44-cü gün - Vətən Müharibəsi Azərbaycanın öz torpaqlarını işğaldan azad etməsi Ermənistan üçün ciddi iqtisadi problemlər yaratdı. İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində Ermənistan nəinki 3,8 milyard dollardan çox hərbi texnika itirdi. Ermənistan enerji, kənd təsərrüfatı və maliyyə sahələrində də ciddi problemlərlə üzləşib. Beləliklə, İrəvan 36 su elektrik stansiyasından 30-na nəzarəti itirib ki, bu da işğal olunmuş ərazilərin enerji tələbatının 53%-ni və Ermənistanın enerji təchizatının 7%-ni təmin edir. Bundan əlavə, 90 min hektar əkin sahəsinə qənaət edilib ki, bu da Ermənistanın yerli tələbatının 25 faizini ödəyir (Orxan, 2021).

Təsadüfi deyil ki, “Qarabağ müharibəsinin iqtisadi nəticələri – işğal zamanı Azərbaycan torpaqlarının talan edilməsi” adlı araşdırmanı İkinci Qarabağ müharibəsinin Ermənistana vurduğu ziyanla yekunlaşdırdıq. Məqsədimiz qeyd etməkdir ki, işğal zamanı Ermənistan iqtisadiyyatı Azərbaycan ərazisində yaradılmış qanunsuz fəaliyyətdən əldə edilən gəlirlər hesabına formalaşıb. Bu bir faktdır ki, Qarabağ hələ işğaldan əvvəl sənaye müəssisələrinin tərkibinə və inkişaf səviyyəsinə görə keçmiş SSRİ-nin iqtisadi rayonları arasında dördüncü yeri tuturdu (Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi, 2005).

Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistan Azərbaycan sərhədinin 360 km-də Azərbaycan ərazisinin 20%-ni işğal edib və Füzuli rayonunun Horadiz qəsəbəsindən Zəngilana qədər Azərbaycan-İran sərhədinin 198 km-ni nəzarətə götürüb. 50 minə yaxın azərbaycanlının yaşadığı 2 şəhər, 1 qəsəbə, 53 kənd ələ keçirilib, 890 şəhər, kənd və qəsəbə ermənilər tərəfindən işğal edilib. 150 min yaşayış evi, 7 min ictimai bina, 693 ümumtəhsil məktəbi, 2300 kilometr su xətti, 1500 kilometr elektrik xətti, 280 min hektar meşə, 200 min hektar əkin sahəsi, 464 tarixi abidə zəbt edilib. Bundan başqa, Azərbaycanın bütün civə, obsidian və perlit ehtiyatları, tikinti və bəzək materiallarının 35-60 faizi, meşə fondunun 23,8 faizi, su ehtiyatlarının 7,8 faizi və s. 30 ilə yaxındır ki, işğal altındadırlar. Burada 2 qoruq, 3 müqəddəs ərazi, 3 böyük su anbarı var (Azərbaycana qarşı elan olunmamış müharibə, 2005:63).

Dağlıq Qarabağın yeni müstəqillik qazanmış Azərbaycan üçün iqtisadi əhəmiyyəti təbii sərvətlər, infrastruktur və coğrafiya baxımından böyük idi. Dövrün mənzərəsini rəqəmlərlə ifadə etsək, kənd təsərrüfatı məhsullarının cəmi 14,3 faizi, üzümün 31,5 faizi, ətin 14,5 faizi, südün 17,1 faizi, yunun 17,3 faizi, mal-qaranın 15,1 faizi, 19 faizi və Qoyun və keçilərin 2 faizi bu rayonların payına düşüb.

Maldarlıqda Laçın, Ağdam və Füzuli rayonlarında, qoyunçuluqda isə Laçın, Ağdam, Kəlbəcər, Füzuli və Cəbrayıl rayonlarında yüksək göstəricilər olmuşdur (Allahverdizi, 2020). Bu ərazilərdə kənd təsərrüfatının inkişafı potensialını qiymətləndirmək üçün işğal vəziyyətinin təhlili lazımdır.

Dünya Bankı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi beynəlxalq qurumların Ermənistanın işğal etdiyi Azərbaycan ərazilərinə vurduğu ziyanı hesablamaq və rəsmi İrəvana təzminat tələb etmək üçün aydın metodologiyası var. Zərərin qiymətləndirilməsi prosesinə beynəlxalq ekspertlərin cəlb edilməsi məbləğin daha dəqiq hesablanmasını təmin edəcək.

2. Erməni işğalının iqtisadiyyata təsiri

Sovet İttifaqının dağılması ilə müstəqilliyini əldə edən Azərbaycanın müstəqilliyini əbədiləşdirmək üçün həll etməli olduğu mühüm problemlər var idi. Çünki 20-ci əsrin 80-ci illərinin sonlarında Azərbaycan xalqı ciddi depressiya keçirdi; İdarəetmə zəifliyi, hüquqi nizamın pozulması, etnik ayrı-seçkilik yaradan formalaşmalar, xalqın zəhməti ilə əldə edilən iqtisadi və intellektual potensial inkişaf əvəzinə tənəzzülə doğru gedirdi. Bütün bu problemləri həll etmək üçün ardıcıl və çoxşaxəli daxili və xarici siyasət hazırlayıb həyata keçirmək, ölkənin təbii, texniki, iqtisadi və intellektual potensialından, sosial-siyasi enerjisindən səmərəli istifadə etmək lazım idi.

Lakin Azərbaycanda həllini gözləyən problemlər baxımından mühüm addımlar atıla bilmədiyi üçün 1990-cı illərin əvvəlləri Azərbaycanda iqtisadi durğunluğun və depressiyanın getdikcə artdığı illər idi. Bu dövrdə ölkədə siyasi qeyri-sabitlik və bazar iqtisadiyyatına keçidlə bağlı böyük iqtisadi böhran yarandı. İqtisadiyyat yüksək işsizlik və hiperinflyasiya dövrünə qədəm qoyub. Yüksək inflyasiya və qeyri-sabit ictimai-siyasi mühit iqtisadi artıma, xüsusən də sənaye və kənd təsərrüfatı kimi mühüm sahələrin inkişafına mane olub. İstehsal həcminin azalması və inflyasiyanın yüksək olması cəmiyyətdə iqtisadi depressiyaya və sosial-iqtisadi gərginliyin artmasına səbəb oldu.

1990-cı illə müqayisədə 1994-cü ildə ÜDM 53%, sənaye 62%, kənd təsərrüfatı 44%, istehlak 75%, vergi daxilolmaları 45% azalmışdır. Nəticədə əhalinin həyat səviyyəsi 3,6 dəfə, real orta əmək haqqı isə 80 faiz azalıb. Həmin dövrdə həyata keçirilən yanlış iqtisadi siyasət bank-maliyyə sistemində və xarici ticarətdə ciddi problemlər yaratdı.

İqtisadiyyatda ən kəskin mənfi tendensiya 1992-ci ildə baş verib. 1992-94-cü illərdə ÜDM iki dəfədən çox artaraq 1991-ci il səviyyəsinin 48%-nə çatmışdır11. 1990-94-cü illərdə ÜDM hər il orta hesabla 13-20% azalaraq 1994-cü ildə 1629,3 milyon dollara çatmışdır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, transformasiya prosesinin ilk illərində Ermənistanla müharibə, Rusiyanın Azərbaycana nəqliyyat embarqosu, Çeçenistan müharibəsi səbəbindən iki mühüm neft kəmərindən istifadə edə bilməməsi kimi siyasi və hərbi problemlər iqtisadi göstəricilərə və inflyasiyaya mənfi təsir göstərmişdir. 1992-1994-cü illərdə artmışdır.4 rəqəmə yüksəlmişdir.

İqtisadi böhran istehsalın sürətlə azalmasına səbəb oldu ki, bu da əmtəə təklifinin azalmasına, qiymətlərin artmasına, dövlət büdcəsində əhəmiyyətli kəsirin yaranmasına səbəb oldu. Vergi yığım sistemindəki çatışmazlıqlar, inflyasiya nəticəsində vergi dərəcələrinin aşınması kimi səbəblərdən dövlət büdcəsinin gəlir maddələri kəskin şəkildə azalmışdır.

Dövlət qurumlarına və aqrar sektora verilən külli miqdarda kreditlərin səmərəsiz və nəzarətsiz istifadəsi iqtisadi vəziyyəti daha da gərginləşdirib. Bu dövrdə xarici ticarətə dair məlumatlar getdikcə mənfi ölçü almağa başladı və tədiyyə balansında kəsirlər artmağa başladı.

İqtisadi böhranın digər ağrılı nəticəsi milli valyutanın dəyər itirməsi oldu.

Qiymətlərin ümumi səviyyəsinə təsiri: Hazırlanan inkişaf proqramlarının birincisi ilə başlayan sərt pul siyasəti praktikaları nəticəsində inflyasiya səviyyəsi 1996-cı ildə 19,8%-ə, 1997-ci ildə 3,6%-ə, 1998-ci ildə isə -0,8%-ə enmişdir. BVF ilə birlikdə -8,6%-ə qədər azalıb. Ona görə də Ermənistanla atəşkəsdən sonra hökumətin həyata keçirdiyi stabilləşdirmə proqramı yüksək inflyasiyaya son qoydu. 1997-ci ildə, sabitləşdirmə proqramının həyata keçirilməsindən sonra təxminən on il müddətində inflyasiya səviyyəsi birrəqəmli rəqəmə düşdü. 1998-ci və 1999-cu illərdə qiymətlərdə əhəmiyyətli azalmalar olmuşdur. Açıq iqtisadiyyata malik Azərbaycan milli valyutasının əsas ticarət tərəfdaşlarının milli valyutalarına nisbətdə bahalaşması nəticəsində idxal xərclərinin azalmasından yararlanıb. 1999-cu ildə qiymətlərdə orta hesabla 8,5% azalma olmuşdur. Ölkənin iqtisadi inkişaf prosesində diqqət yetirilməli olan mühüm məqam bu dəyişiklik və inkişafdır; Son dövrdə ərazisinin 20%-i Ermənistanın işğalı altında olduğu üçün istehsal potensialının böyük bir hissəsindən (1/5) məhrum edilib, 300 min iş yeri itirilib, əvvəllər bu torpaqlarda yaşamış insanlar ( əhalinin təqribən 12%-i) miqrasiya etmək məcburiyyətində qaldı.Bu, son dərəcə çətin şəraitdə əldə edildi:

Məşğulluğa təsir: Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarının 20%-ni işğal etməsi nəticəsində təxminən bir milyon Azərbaycan vətəndaşı - əhalinin 12%-i işğal olunmuş torpaqları tərk etməli olub. Bir milyona yaxın insanın işğal olunmuş torpaqlardan köçmək məcburiyyətində qalması ölkədə məşğulluq problemini artıran mühüm amildir.

Büdcəyə təsiri: Cədvəldən 1991-94-cü illərdə Ermənistanla müharibənin dövlət maliyyəsində yaratdığı neqativləri görmək mümkündür. Bu dövrdə dövlət xərclərinin ÜDM-ə nisbəti 55%-ə, dövlət maliyyələşdirmə kəsirlərinin ÜDM-ə nisbəti isə 15%-ə yüksəlmişdir.

İstehsalata təsiri: SSRİ-nin dağılması ilə Azərbaycanda ixtisaslaşma və əmək bölgüsünə əsaslanan təsərrüfat quruluşu başa çatdı və ölkə ümumi bazarlarını itirdi. Xammalın, yarımfabrikatların, avadanlıqların, bazarın, maliyyələşdirmənin və təsərrüfat fəaliyyətinin köhnə mərkəzi planlaşdırma üzrə təşkili ilə əlaqədar olaraq bir çox obyektlər dayanıb və ya istehsal dayanıb. Keçmiş SSRİ-də təsərrüfat subyektləri ilə iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi və ölkənin digər respublikalarda bazar payının itirilməsi, eləcə də SSRİ dövründə mərkəz tərəfindən verilən subsidiyaların kəsilməsi ilə yanaşı, istehsalatda şok çökmə baş verdi. Ermənistan müharibəsi və Çeçenistan məsələsi ölkə sənayesi üçün tələb olunan aralıq malların idxal yollarının bağlanmasına səbəb olub. Bu hadisələr Azərbaycan iqtisadiyyatını darboğaza sürükləyib.

Nəticə

Ermənistanın Azərbaycana məxsus torpaqları işğal etməsi ilə Azərbaycan özünün çox mühüm iqtisadi resurslarından məhrum olub, ciddi iqtisadi ziyan çəkib və çəkir. Bu vəziyyət keçid prosesini yaşayan Azərbaycan üçün ən mühüm problemlərdən biridir. Ona görə də inkişafın sürətləndirilməsi üçün Ermənistanın işğalına məruz qalan torpaqların ölkənin nəzarətinə qaytarılmasını təmin etmək, iqtisadi zərərin qarşısını almaq və işğal olunmuş torpaqlarda iqtisadi resurslardan istifadəni bərpa etmək lazımdır.

1994-cü ilin mayında Azərbaycanla Ermənistan arasında imzalanan atəşkəsdən sonra Azərbaycan problemi diplomatik yollarla və sülh şəraitində həll etməyə çalışıb.Problemin birbaşa tərəfi olan Ermənistanla yanaşı, region ölkələri və beynəlxalq nüfuzu olan mühüm dövlətlər də var. problemin həllində iştirak edir.. Türkiyə də Azərbaycan kimi problemi sülh yolu ilə həll etmək istəyir və beynəlxalq aləmdə müəyyən təşəbbüslərlə çıxış edir.

Problemi həll etmək, iqtisadi zərəri minimuma endirmək və lazımi iqtisadi resursları bərpa etmək üçün lazımi təşəbbüslərin miqyası və effektivliyi artırılmalıdır.

Mənbə

Ariel Cohen, "The New 'Great Game': Oil Politics in the Caucasus and Central Asia", The Herigate Foundation, January-1996.

2. Asef Nadirov, “Đqtisadiyyatın Yeni İnkişaf Merhelesi”, Azerbaycan, 15 Sentyabr 2001, s.2.

3. Azer Emiraslanov, “Dövlet Müsteqilliyi ve Milli İqtisadiyyatın Formalaşması Problemleri”,

4. Meşveret, No:7(43), Oktyabr 2001, ss.63.

5. Azer Mehdiyev, “Azerbaycan’ın Dünya İqtisadiyyatına İntegrasiyasının Reallıqları”, Ekspert, No.7-8, 2001, s.26.

6. Azerbaijan International Magazine, Summer 1998, s.85.