Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli simalarından biri olaraq, ictimai-sosial problemləri və insan düşüncəsinin qüsurlarını tənqid edən əsərləri ilə tanınır. Onun "Ölülər" pyesi, milli ədəbiyyatımızda maarifçilik və ictimai dəyişikliklərin güzgüsü kimi dəyərləndirilir. Bu əsər, yalnız ədəbiyyat sahəsində deyil, həm də teatr sənətində dərin izlər qoymuş bir şah əsərdir. Azərbaycan xalqının əksəriyyəti bu əsəri tanıyır və onun motivləri ilə tanışdır. Lakin hər bir teatr səhnələşdirməsi bu klassikaya özünəməxsus bir çalar qatır.

Əsərin əsas fəlsəfi təməli, "dirilik" və "ölülük" anlayışları üzərində qurulmuşdur. Məmmədquluzadə burada ölülüyü yalnız fiziki yoxluq kimi deyil, insan düşüncəsinin və ruhunun kölə vəziyyətinə düşməsi kimi təqdim edir. Əsərdə cəhalət və xurafatın hökm sürdüyü bir cəmiyyət təsvir edilir; bu cəmiyyətin üzvləri zahirən diridir, lakin əqli və mənəvi baxımdan ölüdürlər. Belə bir mühitdə düşünən, sorğulayan və azad fikir yürüdən insanlar – Kefli İsgəndər kimi – cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmir, hətta dəlilikdə ittiham olunur.

"Ölülər" əsəri, insanın təbiətinə və ictimai münasibətlərə dair suallar qaldırır. Xurafat, insanın azad iradəsini və fərdi düşüncə qabiliyyətini boğaraq, onu mütləq itaətə və mənəvi köləliyə sürükləyir. Şeyx Nəsrulla kimi obrazlar isə bu cəhalətin simvoludur – onlar dini və mənəvi inancları şəxsi maraqları üçün manipulyasiya edən qüvvələrdir. 

"Ölüsüylə ərəbcə, dirisiylə rusca danışan millətim" (C.Məmmədquluzadə)

"Ölülər" əsəri, fanatizm, cəhalət və insanları əsarət altına alan xurafatların sərt tənqididir. Cəlil Məmmədquluzadə bu pyesdə insanları yalnız fiziki mənada deyil, mənəvi və əqli baxımdan da "ölü" kimi təqdim edir. Əsərdə canlandırılan cəmiyyət, köhnəlmiş dini-sosial təsəvvürlərin əsiridir. Kefli İsgəndər, əsərin mərkəzi obrazı olaraq, bu cəmiyyətin ziddinə gedən və insanları düşünməyə səsləyən bir simvol kimi çıxış edir.

Əsərin əsas mövzusu – dirilər arasında olan mənəvi ölümlə mübarizədir. Yazıçı bununla insanlara maariflənməyə, özlərinə və ətrafdakı dünyaya tənqidi baxmağa çağırır.

Naxçıvan Dövlət Milli Dram Teatrı, "Ölülər" əsərini özünəməxsus bir şəkildə təqdim edərək tamaşaçılara yeni bir baxış bucağı gətirir. Tamaşanın rejissoru, teatrın baş rejissoru Mir Qabil Əkbərov, əsərə fərqli dramaturji yanaşma tətbiq etmişdir. Onun rejissor baxışı ilə pyesdəki simvolizm daha da dərinləşdirilmiş, dirilər və ölülər arasındakı ziddiyyətlər müasir cəmiyyətlə daha aydın şəkildə əlaqələndirilmişdir.

Tamaşada baş rolların ifaçıları, Azərbaycan teatr səhnəsinin təcrübəli simalarından ibarətdir. Kefli İsgəndər rolunu Məmməd Mehdiyev, Şeyx Nəsrulla rolunu isə Səməd Canbaxşiyev canlandırır. Bu aktyorların ifası əsərin dramatik gücünü artırır və tamaşaçını düşünməyə vadar edir. Xüsusilə Kefli İsgəndərin maarifçi çağırışları Məmməd Mehdiyevin ustalıqla təqdim etdiyi dialoqlarla yadda qalır.

Bundan əlavə, Azərbaycanın xalq artistləri Yasəmən Ramazanova, Rza Xudiyev və Həsən Ağasoy kimi tanınmış simalar da əsərdə yer alır. Onların səhnədəki təcrübəsi və peşəkarlığı tamaşanın yüksək bədii səviyyəsini təmin edir.

 "Dirilərə" çağırış:

Naxçıvan Dövlət Milli Dram Teatrının bu səhnələşdirməsi, əsərin əsas ideyasını müasir dövrün kontekstində yenidən qiymətləndirir. Tamaşa "ölülərdən dirilərə" bir çağırış kimi təqdim olunur. Bu, cəhalətin və xurafatın tənqidindən çıxaraq, müasir cəmiyyətdə maarifçilik, tənqidi düşüncə və sosial ədalətin təbliği üçün mühüm bir mədəniyyət mesajıdır.

Cəlil Məmmədquluzadənin "Ölülər" əsəri, hər dövrün özünə xas sosial problemlərini əks etdirə biləcək universal bir sənət nümunəsidir. Naxçıvan Dövlət Milli Dram Teatrının bu əsərə gətirdiyi fərqli səhnə interpretasiyası isə həm klassik irsimizin qorunub saxlanılması, həm də onun yeni nəsillərə çatdırılması baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Teatrın bu səhnələşdirməsi, milli mədəniyyətimizin zənginliyini nümayiş etdirməklə yanaşı, Azərbaycan teatr sənətinin inkişafında da yeni bir mərhələni əks etdirir.

Beləliklə, “Ölülər” əsərinin dirilərə çağırışı, yalnız bir tamaşa deyil, eyni zamanda, cəmiyyətə güzgü tutan, onu öz üzərində düşünməyə vadar edən bir sənət hadisəsidir.