İnternet aləmində gündəlik qarşılaşdığımız "pulsuz" sözü hər zaman bizə doğrunu söyləyirmi? Rəqəmsal dünyada pulsuz deyilən xidmətlərin arxasında gizli ödənişlər durur, yoxsa həqiqətən təmənnasız təkliflər mövcuddur? Bu gün bu mürəkkəb mövzunu ətraflı araşdıracağıq və internet dünyasında həqiqətən "pulsuz" olan ilə olmayan arasındakı sərhədi anlamağa çalışacağıq.

Böyük Texnologiya Şirkətlərinin "Pulsuz" Xidmətləri

Dünyanın ən böyük texnologiya şirkətləri bizə gündəlik həyatımızda istifadə etdiyimiz xidmətləri "tamamilə pulsuz" kimi təqdim edir. Google axtarış sistemi, Gmail, Google Disk kimi xidmətlər, Facebook, Instagram və WhatsApp kimi sosial media platformaları, Microsoft'un əsas xidmətlərinin pulsuz versiyaları - bunların hamısı pulumuza toxunmadan istifadə edə biləcəyimiz xidmətlər kimi təqdim olunur.

Google (Alphabet Inc.)

Google 2023-cü maliyyə ilində 305,6 milyard dollar gəlir əldə etdi, bunun 224,5 milyard dolları (73,5%) reklam satışlarından gəldi. Google axtarış sistemi, Gmail, YouTube, Google Maps və Android əməliyyat sistemi kimi pulsuz xidmətlər vasitəsilə 4,5 milyarddan çox istifadəçinin məlumatlarını toplayır və analiz edir. Araşdırmalara görə, orta bir Android istifadəçisi haqqında Google gündə 5,8 MB həcmində məlumat toplayır. 2023-cü ildə Google hesabı istifadəçilərinin sayı 2 milyardı keçdi.

Google-un pulsuz təqdim etdiyi Gmail xidməti 1,8 milyard aktiv istifadəçiyə malikdir və şirkətin daxili hesablamalarına görə, hər Gmail istifadəçisinin məlumatları orta hesabla ildə 36 dollar dəyərindədir. Google axtarış sistemində hər saniyə təxminən 99,000 axtarış sorğusu işlənir, bu da ildə 3,1 trilyon sorğu deməkdir.

Facebook (Meta Platforms, Inc.)

Meta şirkəti 2023-cü ildə 134,9 milyard dollar gəlir əldə etdi və bunun 122,8 milyard dolları (91%) reklam satışlarından gəldi. Facebook, Instagram, WhatsApp və Messenger kimi tamamilə pulsuz təqdim olunan xidmətlər vasitəsilə 3,88 milyard aylıq aktiv istifadəçinin məlumatlarını toplayır və analiz edir.

2023-cü ildə Meta şirkətinin istifadəçilərinin 98,5%-i mobil cihazlardan istifadə etdi. Şirkətin hesabatlarına görə, bir istifadəçinin orta illik gəlir dəyəri (ARPU - Average Revenue Per User) qlobal miqyasda 40,37 dollar, ABŞ və Kanada üzrə isə 202,26 dollardır. Facebook istifadəçiləri ortalama gündə 33 dəqiqə platformada vaxt keçirir, bu da şirkətə hər istifadəçinin davranışını dərindən öyrənmək imkanı verir.

Amazon

Amazon şirkəti 2023-cü ildə 574,8 milyard dollar gəlir əldə etdi. Amazon Prime "pulsuz çatdırılma" xidməti əslində istifadəçilərin ABŞ-da illik 139 dollar, digər ölkələrdə müxtəlif məbləğlər ödədiyi abunəlikdir. Amazon Prime-ın 2023-cü ildə qlobal abunəçi sayı 200 milyon nəfəri keçdi.

Amazon Web Services (AWS) bulud xidmətləri 2023-cü ildə 90,8 milyard dollar gəlir gətirdi. AWS pulsuz təbəqə (Free Tier) təklif edir, amma bu əslində istifadəçiləri cəlb etmək və sonra ödənişli xidmətlərə keçirmək üçün bir marketinq strategiyasıdır. Araşdırmalar göstərir ki, AWS pulsuz təbəqə istifadəçilərinin 64%-i bir il sonra ödənişli xidmətlərə keçir.

Apple

Apple şirkəti 2023-cü ildə 383,3 milyard dollar gəlir əldə etdi. Apple iCloud, Apple Music və Apple TV+ kimi xidmətlərin məhdud pulsuz versiyalarını təqdim edir. Apple iCloud pulsuz olaraq yalnız 5GB yaddaş təklif edir, bu da bir iPhone-un yedək nüsxəsini saxlamaq üçün kifayət etmir (orta iPhone yedəyi 10-15GB tutumundadır).

2023-cü ildə Apple-ın xidmətlər bölməsi 85,2 milyard dollar gəlir gətirdi və bu, şirkətin ümumi gəlirinin 22,2%-i deməkdir. Apple-ın 2 milyarddan çox aktiv cihazı var və bunların 1,5 milyardı iPhone-dur. Şirkətin məlumatlarına görə, hər bir aktiv istifadəçi orta hesabla ildə 56,73 dollar xidmət gəliri yaradır.

Microsoft

Microsoft şirkəti 2023-cü maliyyə ilində 211,9 milyard dollar gəlir əldə etdi. Microsoft OneDrive pulsuz olaraq 5GB yaddaş təklif edir, amma Office 365 kimi xidmətlər üçün aylıq abunəlik tələb olunur.

Microsoft-un pulsuz təqdim etdiyi Bing axtarış sistemi, şirkətin reklam gəlirlərinin əsas mənbəyidir. 2023-cü ildə Microsoft-un axtarış və reklam gəlirləri 18,3 milyard dollar təşkil etdi. Microsoft Teams-in pulsuz versiyası çox məhdud funksionallığa malikdir və işgüzar istifadəçilərin əksəriyyəti üçün kifayət etmir. 2023-cü ildə Microsoft Teams-in aktiv istifadəçi sayı 300 milyonu keçdi.

LinkedIn (Microsoft-a məxsusdur)

LinkedIn-in 2023-cü ildə 15,4 milyard dollar gəliri oldu, bunun böyük hissəsi premium abunəliklər və iş elanlarından gəldi. LinkedIn-in 900 milyon istifadəçisi var və bunların 67%-i pulsuz hesablardan istifadə edir. LinkedIn-də pulsuz hesablar məhdud xüsusiyyətlərə malikdir və şəbəkə qurmaq imkanları daha məhduddur. LinkedIn istifadəçilərinin peşəkar məlumatlarını toplayaraq və analiz edərək bu məlumatları işəgötürənlərə və reklamçılara satır.

Dropbox

Dropbox 2023-cü ildə 2,5 milyard dollar gəlir əldə etdi. Şirkətin 700 milyon qeydiyyatlı istifadəçisi var, amma bunlardan yalnız 15,5 milyonu (2,2%) ödənişli hesablardır. Dropbox-un araşdırmalarına görə, pulsuz istifadəçilər yaddaş limiti dolduqda 42% ehtimalla premium versiyaya keçirlər. 2023-cü ildə Dropbox istifadəçi başına orta illik gəliri (ARPU) 138,51 dollar oldu.

Lakin bu şirkətlərin heç biri xeyriyyə təşkilatı deyil. Mənfəət əldə etmək məqsədi daşıyan bu nəhənglər belə bir dəyərli xidməti niyə pulsuz təklif etməlidir? Cavab sadədir: bu xidmətlər görünməyən bir valyuta ilə ödənilir - şəxsi məlumatlarımızla.

Google-da etdiyimiz hər axtarış, Facebook-da bəyəndiyimiz hər paylaşım, və Gmail-də göndərdiyimiz hər məktub şirkətlərin bizdən topladığı məlumatlara çevrilir. Bu məlumatlar daha sonra bizə hədəflənmiş reklamlar göstərmək üçün istifadə olunur. Harvard Biznes Məktəbinin professoru Shoshana Zuboff bunu "nəzarət kapitalizmı" adlandırır - bizim davranışlarımızın məlumatları satılan bir məhsula çevrilir.

Facebook istifadəçilərinin 74%-i platformanın onların məlumatlarını necə istifadə etdiyindən xəbərsizdir.

Google, Facebook, Apple, Microsoft kimi şirkətlər "pulsuz" təkliflərini marketinq və müştəri cəlb etmək üçün istifadə edir. Lakin onların əsas məqsədi istifadəçilərinin məlumatlarını toplamaq və ya onları pullu xidmətlərə keçməyə təşviq etməkdir.

Açıq Mənbəli Proqram Təminatları

İnternetdə həqiqətən pulsuz sayıla biləcək xidmətlərin başında Açıq Mənbəli Proqram Təminatları (Open Source Software) gəlir. Linux əməliyyat sistemi, Mozilla Firefox brauzer, LibreOffice kimi proqramlar həqiqətən pulsuz təklif olunur və onlardan istifadə etdikdə heç bir gizli ödəniş və ya məlumat toplama kimi məsələlər yoxdur.

Bu proqramlar əsasən könüllü proqramçılar tərəfindən inkişaf etdirilir və açıq mənbəli hərəkatın əsas məqsədi bilik və texnologiyanın hər kəs üçün əlçatan olmasıdır. Linux Foundation-un hesabatına görə, açıq mənbəli layihələrə töhfə verən proqramçıların 85%-i bu işi tam təmənnasız edir.

Lakin burada da əsas məsələ maliyyələşdirmə ilə bağlıdır. Böyük açıq mənbəli layihələr, məsələn, Linux kernel, Apache web server, Firefox brauzer, əsasən korporativ sponsorluq və ya fondların maliyyə dəstəyi ilə inkişaf etdirilir. Məsələn, Mozilla Firefox-un arxasında duran Mozilla Foundation 2019-cu ildə 500 milyon dollardan çox gəlir əldə etdi və bunun böyük hissəsi Google-la search engine müqaviləsindən gəldi.

Açıq mənbəli proqramlar kommersiyal proqramlardan fərqli olaraq, kodları açıq olduğu üçün istifadəçilərin məxfiliyini qorumağa daha yaxşı imkan verir. Çünki kodun açıq olması, onun nə etdiyini və hansı məlumatları topladığını görmək və yoxlamaq imkanı verir. Bu müstəqil təftiş imkanı sayəsində, açıq mənbəli proqramlar daha çox güvən qazanır.

Ubuntu, Fedora və Debian kimi Linux əməliyyat sistemləri tamamilə pulsuz və açıq mənbəlidir. Onlar Windows və macOS-un əksər funksiyalarını təqdim edir və istifadəçilərə heç bir ödəniş etmədən tam funksionallı bir kompüterdən istifadə etmək imkanı verir.

Freemium Biznes Modeli

İnternetdə geniş yayılmış başqa bir model "freemium" adlanır. Bu modeldə xidmətin əsas funksiyaları pulsuz təklif edilir, lakin əlavə funksiyalar və imkanlar üçün ödəniş tələb olunur. Spotify, Dropbox, Evernote kimi bir çox populyar xidmətlər bu modeli tətbiq edir.

Bu xidmətlərdə "pulsuz" təklif əslində bir marketinq strategiyasıdır - istifadəçilər pulsuz versiyadan istifadə edərək xidmətin faydalarını görür və sonra daha çox funksionallıq əldə etmək üçün ödənişli versiyaya keçirlər. Forrester Research-a görə, ortalama olaraq freemium xidmətlərdə istifadəçilərin yalnız 2-5%-i pullu versiyaya keçir, lakin bu faiz belə şirkətlər üçün mənfəətli olmağa kifayət edir.

Dropbox istifadəçilərə 2GB pulsuz yaddaş təklif edir, amma bu çox məhdud bir həcmdir. Dropbox-un araşdırmasına görə, pulsuz istifadəçilər yaddaş limiti dolduqda 40% ehtimalla premium versiyaya keçirlər. Beləliklə, pulsuz versiya əslində "dadımlıq" rolunu oynayır və premium versiyaya keçidi təşviq edir.

Evernote-un pulsuz versiyası bir çox funksiyaları təklif edir, amma aylıq qeyd sayına, cihaz sayına və qeyd ölçüsünə məhdudiyyətlər qoyur. Bu məhdudiyyətlər istifadəçiləri premium versiyaya keçməyə təşviq edir.

Pulsuz Tətbiqlər və Mobil Oyunlar

Mobil dünyada "pulsuz oyunlar" və "pulsuz tətbiqlər" çox populyardır. Lakin bu tətbiqlərin əksəriyyəti ya reklam göstərməklə, ya da tətbiqdaxili satışlarla gəlir əldə edir. Statistika-nın məlumatlarına görə, mobil oyun bazarı 2022-ci ildə 110 milyard dollar dəyərində idi və bunun 80%-i pulsuz oyunlardakı tətbiqdaxili satışlardan gəlir.

Candy Crush, Clash of Clans, PUBG Mobile kimi oyunlar pulsuz yüklənə bilər, amma oyunun müəyyən səviyyələrində irəliləmək üçün istifadəçilərdən virtual əşyalar almaları və ya gözləmələri tələb olunur. Bu strategiya "pay-to-win" adlanır və bir çox oyunçular tərəfindən tənqid edilir.

Facebook, Instagram, TikTok kimi sosial media tətbiqləri pulsuz yüklənir, amma istifadəçilərə reklamlar göstərir və onların məlumatlarını toplayır. Araşdırmalara görə, ortalama bir istifadəçi gündə 10-20 dəqiqə sosial media reklamlarına baxır.

Təhsilin Gələcəyi: Pulsuz Onlayn Resurslar

İnternetdə həqiqətən pulsuz təhsil resursları vardır. edX, Coursera, Khan Academy kimi platformalar dünyanın ən prestijli universitetlərindən onlayn kurslar təklif edir. Bu platformalar əsasən qrant maliyyəsi və sponsorluq hesabına fəaliyyət göstərir.

Khan Academy tamamilə pulsuz və reklamsız bir təhsil platformasıdır. Onun maliyyələşdirilməsi əsasən  fondlar və fərdi ianələr hesabına olur. Khan Academy-nin saytına görə, onlar 70 milyondan çox şagird və tələbəyə 46 dildə 20,000-dən çox video dərsi təqdim edir.

MIT OpenCourseWare 20 ildən çoxdur ki, MIT universitetinin kurslarını tamamilə pulsuz olaraq təqdim edir. Platforma indiyə qədər 2500-dən çox kursu əlçatan etmişdir və bütün bunlar universitetin və sponsorların maliyyə dəstəyi ilə mümkün olur.

Harvard University-nin pulsuz onlayn kursları da milyonlarla insan tərəfindən istifadə olunur. Bu kurslar universitetin CS50 (Computer Science 50) kimi məşhur dərslərini əhatə edir və hər kəs üçün əlçatandır.

Lakin burada da bəzi məqamlar var. Coursera və edX kimi platformalar kurslara pulsuz çıxış təklif etsə də, kurs sertifikatları üçün ödəniş tələb edirlər. Bəzi hallarda bu ödəniş 50-100 dollar arasında dəyişir. Bundan əlavə, bu platformalar istifadəçilərin məlumatlarını toplayır və təhsil analitikası məqsədləri üçün istifadə edir.

Kütləvi Açıq Onlayn Kurslar son onillikdə təhsilin demokratikləşdirilməsində böyük rol oynamışdır. edX, Coursera, FutureLearn, Udacity kimi platformalar milyonlarla insana pulsuz təhsil imkanı yaradır. Bu platformaların çoxu qazanc əldə etmək üçün kurs tamamlama sertifikatları satsa da, kurs materialları əksər hallarda pulsuz əlçatandır.

Lakin bu platformaların tənqidçiləri qeyd edir ki, onlar təhsilə əlçatanlığı artırsa da, təhsil keyfiyyətinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Onlayn kursları tamamlama nisbəti çox aşağıdır - ortalama olaraq yalnız 5-10% istifadəçi kursu tamamlayır. Bundan əlavə, bir çox işəgötürən hələ də onlayn təhsil sertifikatlarını ənənəvi universitet diplomları ilə eyni dəyərdə qəbul etmir.

Pulsuz Hostinq və Veb  Xidmətləri

Pulsuz hostinq və veb  xidmətləri də internetdə mövcuddur. WordPress.com, Wix, Blogger kimi platformalar istifadəçilərə pulsuz veb sayt yaratmaq imkanı verir. Lakin bu xidmətlərin də öz məhdudiyyətləri var.

WordPress.com-un pulsuz planı istifadəçilərə wordpress.com domain adı ilə veb sayt yaratmaq imkanı verir, amma öz domain adını istifadə etmək və reklamları silmək üçün ödəniş tələb olunur. Wix də oxşar məhdudiyyətlər tətbiq edir və pulsuz saytlarında öz reklamlarını göstərir.

Github Pages kimi xidmətlər proqramçılara pulsuz hostinq təklif edir, amma onlar da öz markalarını təbliğ etmək və istifadəçiləri cəlb etmək üçün bunu edir. 

Pulsuz xidmətlər məhdud texniki imkanlarla istifadəçiləri daha sonra pullu planlara cəlb etmək məqsədi ilə hazırlanır. Ödəniş tələb edən xidmətlər adətən daha çox texniki dəstək, yüksək trafik idarəsi və xüsusi dizayn imkanları təqdim edir.

Pulsuz hostinq platformalarının üstünlükləri rahatlıq və əlçatanlıq olsa da, onların məhdudiyyətləri nəzərə alınmalı və uzunmüddətli istifadədə ən uyğun variant seçilməlidir.

Onlayn Faylların Saxlanılması və Paylaşılması

Google Drive, Dropbox, OneDrive kimi xidmətlər istifadəçilərə pulsuz yaddaş təklif edir. Lakin bu yaddaş həcmi çox məhdud olur - Google Drive 15GB, Dropbox 2GB, OneDrive 5GB. İstifadəçilər bu limiti keçdikdə ödəniş etməli olurlar.

Bundan əlavə, bu cür platformalarda istifadəçilərin məlumatları xidmət təminatçılarının serverlərində saxlanılır ki, bu da bir sıra təhlükəsizlik və məxfilik suallarını gündəmə gətirir. Edward Snowden-in açıqlamalarına görə, bəzi bulud xidməti təminatçıları hökumətlər ilə əməkdaşlıq edir və istifadəçilərin məlumatları üçüncü tərəflərə ötürülə bilər. Belə hallarda, şəxsi və korporativ məlumatların məxfiliyi risk altında qalır.

Məlumatların məxfiliyi ilə yanaşı, kiberhücumlar da böyük problem yaradır. Məsələn, 2020-ci ildə Dropbox-un istifadəçi hesablarının məlumatlarının sızması nəticəsində milyonlarla istifadəçinin məxfiliyi pozuldu. Bu cür hadisələr göstərir ki, bulud yaddaşı hər nə qədər rahatlıq təklif etsə də, bu xidmətlərdən istifadə edərkən məlumat təhlükəsizliyinə diqqət yetirmək vacibdir.

İnternetdə "pulsuz" adlanan xidmətlərin əksəriyyəti əslində istifadəçilərə baha başa gəlir. Biz görünən xərclərdən qaçmaqla, görünməyən xərcləri qəbul edirik. Məlumatlarımızı, vaxtımızı və diqqətimizi "pulsuz" xidmətlərə sərf edirik, amma əslində biz bu xidmətlərin məhsuluna çevrilirik.

Böyük texnologiya şirkətləri öz xidmətlərini pulsuz təqdim etməklə bazarda inhisarçı mövqe əldə edir. Onlar əvvəlcə istifadəçiləri cəlb edir, sonra isə onların məlumatlarını toplayır və monetizasiya edir. Bu, istifadəçilərin məxfiliyini pozur və onların davranışlarını manipulyasiya etmək üçün istifadə oluna bilər.

Təhsil və elm sahəsində pulsuz resurslar çox dəyərlidir və biliyin demokratikləşdirilməsinə xidmət edir. Lakin bu resursların davamlılığı və keyfiyyəti daimi maliyyələşdirmə tələb edir. Dövlət və qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən maliyyələşdirilən pulsuz təhsil resursları daha davamlı və etibarlı olur.

Açıq mənbəli proqram təminatları internet dünyasında ən həqiqi pulsuz təkliflərdən biridir. Onlar istifadəçilərə tamamilə pulsuz, şəffaf və azad proqramlar təqdim edir. Lakin bu proqramların inkişafı və dəstəklənməsi çətin ola bilər və onların istifadəçi təcrübəsi bəzən kommersiya proqramları qədər rahat olmur.

Mənbələr:

1. Zuboff, S. (2019). "The Age of Surveillance Capitalism": (https://shoshanazuboff.com/book/about)
2. Mozilla Foundation - "Internet Health Report": (https://foundation.mozilla.org/internet-health-report)
3. Açıq Mənbə Təşəbbüsü (Open Source Initiative): (https://opensource.org)
4.  Linux Foundation - "2023 Open Source Jobs Report": (https://www.linuxfoundation.org/resources/publications)
5. MIT OpenCourseWare: (https://ocw.mit.edu/about)
6.  "Free Economy" araşdırması - MIT Media Lab: (https://www.media.mit.edu/research)
7.  Statista - "Mobile Gaming Market Report": (https://www.statista.com/statistics/292751/mobile-gaming-revenue-worldwide)
8. Khan Academy İllik Hesabatı: (https://khanacademy.org/about/annual-report)
9. Pew Research Center - "Privacy and Security Concerns": (https://www.pewresearch.org/internet/topics/privacy-and-security)
10. EFF (Electronic Frontier Foundation) - "Surveillance Self-Defense": (https://ssd.eff.org)
11. Google Maliyyə Hesabatları (2023): https://abc.xyz/investor/
12. Meta (Facebook) İllik Hesabat (2023): https://investor.fb.com/financials/
13. Amazon İllik Hesabat (2023): https://ir.aboutamazon.com/annual-reports-proxies-and-shareholder-letters/default.aspx
14. Apple İllik Maliyyə Hesabatı (2023): https://investor.apple.com/sec-filings/default.aspx
15. Microsoft İllik Hesabat (2023): https://www.microsoft.com/investor/reports/ar23/index.html

Son söz olaraq 

İnternetdə "pulsuz" sözünü görəndə iki dəfə düşünməlisən. Bəzən ödənişi pulunla etmirsən, amma məlumatlarınla, vaxtınla və ya diqqətinlə edirsən. Həqiqətən pulsuz xidmətlər var, xüsusilə açıq mənbəli hərəkat və dünyanı daha yaxşı etmək istəyən ideallar uğrunda çalışan insanlar tərəfindən hazırlananlar.

Bu gün internet dünyasında "pulsuz" xidmətlər deyəndə, həmişə "əvəzində nə istəyirlər?" sualını özümüzə verməliyik. Həyatda hər şeyin bir qiyməti var. Əgər bir şey pulsuz görünürsə, çox güman ki, biz bu xidmətin məhsuluna çevrilirik.

Biz hamımız rəqəmsal aləmdə öz hüquqlarımızı və məxfiliyimizi qorumağı öyrənməliyik. Bu, öz hüquqlarımızı qorumaq və məlumatlarımızın necə istifadə olunduğunu anlamaq deməkdir. İnternetdə "pulsuz" xidmətlərdən istifadə etməzdən əvvəl, biz həmişə onların məxfilik siyasətini oxumalı və hansı məlumatların toplanıldığını və necə istifadə olunduğunu bilməliyik.

Nəhayət, unutma ki, həqiqətən dəyərli olan şeylər - bilik, yaradıcılıq, azadlıq və məxfilik - bu gün internetdə qorunması və qiymətləndirilməsi lazım olan şeylərdir. İnternetdən istifadə edərkən bu dəyərləri qorumaq və onlardan ağıllı şəkildə istifadə etmək hər birimizin məsuliyyətidir.

İnternetin dərinliklərində səyahət edərkən hansı məlumatlarını kiminlə paylaşdığına diqqət et. Çünki bu rəqəmsal əsrdə ən dəyərli valyuta məlumatdır və sən öz məlumatlarının ən yaxşı qoruyucususan.

Unutma, əgər bir məhsul pulsuzdursa, məhsul sənsən!