Əgər birinci hissəni oxumamısınızsa, mövzunu tam anlamaq üçün əvvəlcə birinci hissəyə nəzər salmağı tövsiyə edirik.

Birinci hissə

6. Tarixi Kontekst

Dark Web-in tarixi inkişafı maraqlı və mürəkkəbdir:

İlk İllər (1990-cı illərin sonu)

• TOR şəbəkəsi əvvəlcə ABŞ Dəniz Qüvvələri Araşdırma Laboratoriyası tərəfindən yaradıldı
• Məqsəd hərbi kommunikasiyaları qorumaq idi
• Paul Syverson, Michael Reed və David Goldschlag adlı tədqiqatçılar tərəfindən inkişaf etdirildi
• İlkin versiya yalnız hərbi məqsədlər üçün nəzərdə tutulmuşdu

İctimai Buraxılış (2002-2004)

• 2002-ci ildə TOR-un ilk versiyası buraxıldı
• 2004-cü ildə açıq mənbə kodu kimi ictimaiyyətə təqdim edildi
• Bu, anonimlik texnologiyasının demokratikləşməsinin başlanğıcı oldu
• TOR layihəsi Electronic Frontier Foundation tərəfindən dəstəkləndi

Roc Qramsbergen 2005-ci ildə demişdir: "TOR-un əsas məqsədi izləməni, trafik analizini və şəbəkə nəzarətini məhdudlaşdıraraq, insanların internet azadlığını qorumaq idi"

Siyasi Əhəmiyyət Dövrü (2006-2010)

• WikiLeaks kimi qruplar anonim informasiya mübadiləsi üçün bu texnologiyalara müraciət etdilər
• Edward Snowden ifşaları dövlət nəzarətinə qarşı anonim texnologiyaların əhəmiyyətini göstərdi
• Jurnalistlər təhlükəli bölgələrdən informasiya göndərmək üçün TOR istifadə etməyə başladılar

Silk Road və Qanunsuz Fəaliyyətlər (2011-2013)

• 2011-ci ildə Ross Ulbricht tərəfindən "Silk Road" (İpək Yolu) adlı qara bazar saytı yaradıldı
• Bu platforma Bitcoin istifadə edərək anonim alış-veriş imkanı təklif edirdi
• Təəssüf ki, sayt narkotik, silah və digər qanunsuz malların alınıb-satılması üçün istifadə olunurdu
• İki il ərzində Silk Road 1.2 milyard dollar dəyərində Bitcoin tranzaksiyaları həyata keçirdi
• 2013-cü ilin oktyabrında FBI tərəfindən sayt bağlandı və Ross Ulbricht həbs edildi
• Ulbricht "Dread Pirate Roberts" təxəllüsü altında fəaliyyət göstərirdi və 2015-ci ildə ömürlük həbs cəzasına məhkum edildi

Müasir Dövr (2014-İndiyə qədər)

• Silk Road-dan sonra AlphaBay, Hansa və Dream Market kimi digər qara bazar saytları yarandı
• Hüquq-mühafizə orqanları Dark Web-də qanunsuz fəaliyyətlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün öz texniki imkanlarını artırdı
• 2017-ci ildə AlphaBay və Hansa kimi böyük qara bazar saytları beynəlxalq polis əməliyyatları ilə bağlandı
• Eyni zamanda, TOR və digər anonimlik alətləri jurnalistlər, informatorlar və insan hüquqları müdafiəçiləri tərəfindən qanuni məqsədlər üçün istifadə edilməyə davam edir
• 2023-cü ilə qədər TOR şəbəkəsində təxminən 60,000-dən çox .onion saytı və gündəlik 2 milyondan çox istifadəçi var

7. Güclü və Zəif Tərəflər

Dark Web-in həm müsbət, həm də mənfi istifadə halları var:

Müsbət istifadə halları:

Senzuradan qaçmaq

• İnternet azadlığı olmayan bölgələrdə informasiya əldə etmək üçün həyati vasitədir

Jurnalistika

• New York Times, Guardian və digər böyük qəzetlər informatorların təhlükəsiz ünsiyyəti üçün Dark Web portalları təsis ediblər
• Mənbələrin şəxsiyyətini qorumaq üçün təhlükəsiz kanal təklif edir
• Həssas sənədlərin və məlumatların ötürülməsini təmin edir
• Jurnalistləri təqib və təhdidlərdən qoruyur

İfadə azadlığı

• Bəzi ölkələrdə tənqidi fikir bildirmək təhlükəli ola bilər. Dark Web burada təhlükəsiz məkan rolunu oynayır
• İnsanlar real adlarını açıqlamadan fikirlərini ifadə edə bilirlər
• Qloballaşan dünyada azadlığın qorunması üçün vasitə rolunu oynayır

Potensial təhlükələr:

Qanunsuz ticarət

• Narkotik, silah və digər qadağan olunmuş malların satışı
• Qanunsuz malların alqı-satqısı üçün şifrələnmiş və izlənilməsi çətin olan bazar yeri
• Bitcoin və digər kriptovalyutalar vasitəsilə anonim ödənişlər mümkündür

Fırıldaqçılıq

• Oğurlanmış kredit kartları və şəxsi məlumatların alqı-satqısı
• Kimlik oğurluğu üçün istifadə olunan materialların ticarəti
• Saxta sənədlər, diplomlar və digər rəsmi sənədlərin satışı
• Müxtəlif növ onlayn fırıldaqçılıq sxemlərinin koordinasiyası

Zərərli məzmun

• Bəzi Dark Web saytları qanunla qadağan olunmuş zərərli məzmun yayır
• Qeyri-qanuni materialların paylaşılması üçün platformalar mövcuddur
• Bu cür saytların bağlanması çox çətindir, çünki server yerləri gizli saxlanılır

Kiberhücumlar

• Zərərli proqramlar və haker alətləri satılan platformalar
• DDoS (Distributed Denial of Service) hücumlar üçün "kirayə" xidmətlər təklif olunur
• Şəxsi və korporativ hesablara giriş üçün parollar satılır
• "Ransomware" (fidyə proqramı) kimi zərərli proqram təminatının yayılması üçün istifadə olunur
• Kiber cinayətkarlığın koordinasiyası üçün forum kimi istifadə olunur

"Şifrələmə və anonimlik insan hüquqlarını qorumaq üçün önəmli vasitələrdir və onlar BMT-nin İnsan Hüquqları Bəyannaməsi ilə qorunmalıdır" - BMT-nin İfadə Azadlığı üzrə Xüsusi Məruzəçisi Devid Kaye (2015).

8. Risklər və Təhlükəsizlik

Dark Web-də hərəkət edərkən bir çox təhlükə ilə qarşılaşa bilərsiniz:

• Zərərli proqramlar (Malware) - bəzi Dark Web saytları kompüterinizi yoluxdurmaq üçün hazırlanıb.
• Fişinq hücumları - Dark Web-də saytlar tez-tez dəyişir və saxta saytlar tələ qura bilər.
• Saxta satıcılar - qara bazarlarda çoxlu fırıldaqçılar var.
• Məlumat oğurluğu - kredit kart məlumatlarınız və şəxsi məlumatlarınız oğurlana bilər.

Təhlükəsizlik üçün bir neçə önəmli addım:

1. TOR Brauzerində JavaScript və Flash-ı Söndürmək

JavaScript və Flash kimi funksiyalar, əsasən, məzmunun işləməsi üçün istifadə olunur, lakin onlar hakerlər üçün istifadəçilərin kimliyini ifşa etmə üsuludur. Bunları deaktiv edərək özünüzü daha təhlükəsiz edə bilərsiniz.

     2. VPN ilə TOR-u birlikdə istifadə edin

TOR anonimlik təmin edir, lakin ilk bağlantı nöqtəsi (entry node) hələ də görünə bilər. VPN (Virtual Private Network) bu məlumatı gizlədərək əlavə təhlükəsizlik qatını təmin edir.

VPN-dən əvvəl TOR-a qoşulmaq daha çox məxfilik üçün vacibdir. Bu yanaşma izləmə riskini minimuma endirir.

     3. Həssas Məlumatlardan Uzaq Durun

Hər hansı şəxsi məlumatın, hətta etibarlı görünən platformalara daxil edilməsi risklidir. Şəxsi e-poçt adresinizi və ya bank hesablarınızı birbaşa əlaqələndirməkdən çəkinin.

     4. Yalnız Doğrulanmış Linklərdən İstifadə

Etibarlı .onion saytları təhlükəsiz naviqasiyanın açarıdır. Bunu təmin etmək üçün Dark Web-də xüsusi siyahılar və forumlar istifadə olunur, lakin onlardan ehtiyatla istifadə edilməlidir.

    5. Kriptovalyutalar Barədə Dəqiqliklə Düşünün

Bitcoin və digər kriptovalyutalar tam anonim deyil. Çünki blockchain texnologiyası bütün əməliyyatların izi saxlayır və bu, bəzən izlənilə bilər.

"Dark Web-də hərəkət edərkən hamıya şübhə ilə yanaşın. Orada kimsə sizə qayğı göstərmirsə, satdığı məhsuldan çox, məlumatlarınızla maraqlanırsa, demək nəsə düz deyil" - Daniel Ingevaldson, kibertəhlükəsizlik eksperti (2018).

9. Miflər və Reallıqlar

Dark Web haqqında çoxlu səhv məlumatlar var. Gəlin bəzi mifləri faktlarla qarşılaşdıraq:

Miflər:

• "Dark Web yalnız cinayətkarlar üçündür" - Yanlışdır. Jurnalistlər, fəallar, məxfiliyinə önəm verən insanlar və senzuradan əziyyət çəkən ölkələrdə yaşayanlar da istifadə edirlər.
• "Dark Web-ə girmək qanunsızdır" - Əksər ölkələrdə sadəcə TOR istifadə etmək və Dark Web-ə girmək qanuni fəaliyyətdir.
• "Dark Web çətin əldə edilən gizli texnologiyadır" - TOR brauzeri yükləmək və istifadə etmək çox sadədir, hər kəs bunu edə bilər.
• "Hökumətlər Dark Web-i tam izləyə bilmirlər" - Bu da doğru deyil. Xüsusi xidmət orqanları Dark Web-də cinayətkarları izləmək üçün xüsusi texnologiyalar inkişaf etdiriblər.

Reallıqlar:

• Dark Web çox yavaşdır - şifrələmə və bir neçə server üzərindən yönləndirmə internet sürətini kəskin azaldır.
• Dark Web-də qanuni məzmun da var - WikiLeaks portalı, Facebook-un rəsmi .onion saytı, müxtəlif forum və sosial şəbəkələr.
• Məşhur qanunsuz saytlar tez-tez bağlanır - "Silk Road", "AlphaBay" və digər böyük qara bazarlar hökumət tərəfindən bağlanıb.
• Kriptovalyutalar Dark Web-də əsas ödəniş vasitəsidir - lakin Bitcoin tam anonim deyil, əməliyyatlar izlənə bilər.

"Dark Web-də hərəkətləriniz görünməz deyil - sadəcə daha az görünəndir. Nə qədər texnologiya olsa da, tam gizlilik əldə etmək praktiki olaraq mümkün deyil" - Bruce Schneier, tanınmış kibertəhlükəsizlik eksperti (2017).

10. Gələcək Perspektivlər

Dark Web və Deep Web texnologiyaları daim inkişaf edir. Gələcəkdə nə gözləyə bilərik?

• Quantum hesablama köhnə şifrələmə üsullarını sındıra bilər. Bu, yeni şifrələmə standartlarının yaradılmasını tələb edəcək.
• Blockchain texnologiyaları Dark Web-də mərkəzsizləşdirilmiş bazarlar və rabitə üçün daha çox istifadə olunacaq.
• Hökumətlər və şirkətlər arasında məxfilik və nəzarət uğrunda mübarizə davam edəcək. Bir tərəfdən təhlükəsizlik, digər tərəfdən məxfilik tələbləri.
• Yeni nəsil mərkəzsizləşdirilmiş şəbəkələr daha sürətli və təhlükəsiz olacaq, TOR-un məhdudiyyətlərini aradan qaldıracaq.
• Anonimlik və məxfilik texnologiyaları adi internet istifadəçiləri arasında daha geniş yayılacaq.

"Gələcəkdə Deep Web və Dark Web arasındakı sərhəd getdikcə silinəcək. Məxfilik və təhlükəsizlik texnologiyaları adi internet istifadəçiləri üçün standart hala gələcək" - Phillip Rogaway, kriptoqrafiya professoru (2019).

 Onların mənfi tərəfləri olsa da, azadlıq, məxfilik və senzuraya qarşı mübarizə kimi önəmli müsbət funksiyaları da var.

Bu texnologiyaları anlamaq müasir rəqəmsal dünyada öz mövqeyimizi və hüquqlarımızı daha yaxşı qiymətləndirməyə kömək edir. Hər texnologiya kimi, Dark Web də müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilə bilər - əsas olan istifadəçinin niyyətidir.

Mənbələr

• Bartlett, J. (2015). Dark Net: İnternetin Gizli Küncləri. William Heinemann nəşriyyatı.
• Bergman, M. K. (2001). Deep Web: Axtarış Motorları ilə Tapılmayan İnternet. Journal of Electronic Publishing.
• Electronic Frontier Foundation (2020). TOR və Anonim Naviqasiya Bələdçisi. EFF.org
• TOR Layihəsi (2021). Anonimlik Onlayn Bələdçisi. Torproject.org

Son söz olaraq

İnternetin dərinliklərində aparılan araşdırmalar düşündürücü və maraqlı bir mənzərə yaradır. Dark Web – bu, təkcə kodlardan və şifrələrdən ibarət bir alət deyil. Bu, insan təbiətinin ən mürəkkəb üzlərini əks etdirən güzgüdür. Həm azadlıq və təhlükəsizlik təmin edir, həm də bəşəriyyətin ən təməl ziddiyyətlərini üzə çıxarır.

Dark Web-in imkanları – bir tərəfdən azadlıq, digər tərəfdən isə məsuliyyət tələb edən bir dünyadır. Bu qaranlıq sferanın əsas gücü anonimlikdədir, amma bu anonimlik bəzən həddindən artıq sərhədsiz ola bilər.

Bu yol həm cəsarət, həm də məlumat tələb edir. Hər tıklama, hər ziyarət bir seçimdir. İnternetin bu qaranlıq tərəfini dərk etmək insanlıq tarixinin ən böyük paradokslarına işıq tutur: təhlükəsizlik naminə azadlıqdan imtina edirikmi, yoxsa azadlığı qorumaq üçün risk etməyə hazırıq?

Bu qaranlıq dünyaya eniş təhlükələr və imkanlarla doludur. Ancaq buradan öyrəniləsi ən böyük dərs budur ki, texnologiya ancaq bir vasitədir – onu formalaşdıran və yönləndirən isə biz, insanlar, öz niyyətlərimizdir.

Dark Web həm qorxularımızı, həm də ümidlərimizi bərabər şəkildə əks etdirən bir ekrandır. Bu yer, həm insanlıqda yaxşı olan hər şeyi, həm də ən qorxunc tərəflərini ortaya çıxara bilər. Bura dərin sualtı mağaralara bənzəyir: biri orada gizlənən incilər üçün dalır, digəri isə təhlükəli ov üçün. Hansını seçəcəyimiz isə bizim seçimimizdir.

Sonda bu səyahət bir daha sübut edir ki, qaranlıqda belə işıq tapmaq mümkündür. İnsanların ən qaranlıq vəziyyətlərdə belə azadlıq və ünsiyyət üçün mübarizə aparmağa hazır olduğunu görmək həm ruhlandırır, həm də dərin düşüncələrə səbəb olur.

Texnologiya özlüyündə nə qaranlıqdır, nə də işıqlı. O, yalnız insan əllərində mənasını tapır.

Qeyd

 Dark Web-ə daxil olmaq üçün istifadə edilən Tor, I2P, Freenet və digər darknet texnologiyaları tam təhlükəsizlik təmin etmir. Bu texnologiyaların gizlilik təminatlarına baxmayaraq, texniki zəifliklər, istifadəçi səhvləri və ya digər amillər səbəbindən anonim qalmağınız tam zəmanətli deyil. Bu bloqda təqdim edilən bütün məlumatlar yalnız təhsil məqsədi daşıyır və heç bir qeyri-qanuni fəaliyyətə təşviq etmir. İnternetin bu gizli təbəqələri ilə maraqlanarkən həmişə qanuni çərçivədə qalmağınızı və potensial risklər barədə məlumatlı olmağınızı tövsiyə edirik.