İnternetin dərinliklərində, göz önündə olan saytların arxasında geniş və sirli bir dünya gizlənir. Bu dünya çoxumuz üçün görünməzdir. Bizim hər gün istifadə etdiyimiz Google və digər axtarış motorları ilə tapdığımız saytlar əslində bütün internetin yalnız kiçik bir hissəsidir. Bu, böyük bir buzdağı kimidir - sadəcə zirvəsi görünür, qalan nəhəng hissəsi isə suyun altında gizlidir.

Bu yazıda biz "görünməyən internet"i dərindən araşdıracağıq. Onun nə olduğunu, necə işlədiyini, hansı hissələrdən ibarət olduğunu və cəmiyyətimizdə hansı rolu oynadığını öyrənəcəyik. Bu, elə bir mövzudur ki, haqqında çox əfsanə və yanlış məlumat yayılıb. Biz faktları aydınlaşdırmağa çalışacağıq.

İnternetin bu gizli tərəfini anlamaq yalnız texniki bilik əldə etmək deyil, həm də müasir rəqəmsal dünyada məxfilik, təhlükəsizlik və azadlıq anlayışlarını daha yaxşı başa düşmək deməkdir.

1.Surface Web 

Surface Web, adından göründüyü kimi, internetin üst qatıdır. Bu, adi axtarış motorları ilə tapa bildiyimiz internetin görünən hissəsidir. Bu, bizim hər gün istifadə etdiyimiz saytlardır. Surface Web-i hamı görə bilir, ona girmək üçün xüsusi proqram və ya icazə lazım deyil.

Surface Web-də nələr var:

• Google, YouTube, Facebook kimi sosial şəbəkələr və platformalar
• Xəbər saytları və media portalları
• Onlayn mağazalar və alış-veriş platformaları
• Məlumat saytları və ümumi vikipediyalar
• Şəxsi və korporativ bloqlar
• Açıq forum və müzakirə platformaları
• Videolar, şəkillər və digər ictimai media

Nümunələr:

• Wikipedia - dünyanın ən böyük onlayn ensiklopediyası
• Instagram - milyardlarla şəkil və video paylaşılan platforma
• Amazon - dünyanın ən böyük onlayn mağazalarından biri
• BBC, CNN kimi xəbər saytları - dünya xəbərlərinin paylaşıldığı portallar
• Hökumət saytlarının açıq hissələri - vətəndaşlar üçün məlumat və xidmətlər

Maraqlı faktdır ki, Surface Web internetin sadəcə 4-5%-ni təşkil edir. Bu, nəhəng bir buzdağının suyun üstündə görünən kiçik zirvəsi kimidir. Biz gündəlik həyatımızda internetin yalnız bu kiçik hissəsindən istifadə edirik. Lakin suyun altında çox daha böyük bir dünya var.

Surface Web-in əsas xüsusiyyətləri:

• Hər kəs üçün əlçatandır
• Google, Bing, Yahoo kimi axtarış motorları ilə indekslənir
• Saytların ünvanları adi domenlərdən istifadə edir (.com, .org, .net, və s.)
• İstifadə üçün xüsusi texnologiya tələb olunmur
• Məzmunu əsasən ictimai xarakter daşıyır

Surface Web-də məlumatlar asanlıqla tapıla bilər, çünki axtarış motorları bu saytları avtomatik olaraq indeksləyir. Yəni Google kimi sistemlər bu saytları taparaq kataloquna daxil edir və istifadəçilər axtarış edəndə onları göstərir.

2. Deep Web 

Deep Web, internetin adi axtarış motorlarının girə bilmədiyi, görə bilmədiyi nəhəng bir hissəsidir. Bu, internetin sualtı hissəsidir və Surface Web-dən çox daha böyükdür. Təsəvvür edin ki, internetin bütün məlumatlarının təxminən 95%-i Deep Web-də yerləşir! Bu, olduqca əhəmiyyətli bir rəqəmdir.

Deep Web-ə girmək üçün əsasən şifrə və istifadəçi adı tələb olunur. Bu, sadəcə o deməkdir ki, bu məlumatlar şəxsidir və hamı üçün açıq deyil. Lakin diqqət edin - "Deep Web" dedikdə, biz qanunsuz və ya təhlükəli bir şeydən danışmırıq. Əslində, siz hər gün Deep Web-dən istifadə edirsiniz, sadəcə bunu bilmirsiniz!

Nümunələr:

• E-poçt hesabınız (Gmail, Outlook) - siz daxil olmadan kimsə məktublarınızı görə bilməz
• Bank hesabınız və onlayn bank xidmətləri - şəxsi maliyyə məlumatlarınız qorunur
• Şirkətlərin daxili sistemləri və intranetləri - şirkət işçiləri üçün məlumat və alətlər
• Məktəb və universitet platformaları - tələbələr və müəllimlər üçün təhsil materialları
• Kitabxana kataloqları və rəqəmsal arxivlər - tədqiqatçılar üçün böyük məlumat bazaları
• Elmi jurnalların məqalələri və akademik tədqiqatlar - abunə olan insanlar üçün
• Tibbi qeydlər və xəstəxana sistemləri - həkimlər və tibb işçiləri üçün
• Hökumət məlumat bazaları - rəsmi şəxslər üçün daxili məlumatlar

Deep Web-in əsas xüsusiyyətləri:

• Giriş üçün autentifikasiya (şifrə, istifadəçi adı) tələb olunur
• Axtarış motorları bu səhifələri indeksləyə bilmir
• Məzmun əsasən şəxsi və ya məhdud auditoriya üçündür
• Standart veb brauzerlər ilə əlçatan olsa da, xüsusi icazə tələb edir
• Daha təhlükəsiz və özəl məlumat mübadiləsi üçün nəzərdə tutulub

Maikl Berqman (Deep Web terminini ilk dəfə işlədən araşdırmaçı) 2001-ci ildə qeyd etmişdi: "İnternetin dərin qatlarına adi axtarış motorları ilə düşmək olmaz. Bu, okeanın dibinə adi üzgəçlə enməyə çalışmağa bənzəyir." 

Bu ifadə Deep Web-in mahiyyətini çox yaxşı açıqlayır - bu məlumatlar orada olsa da, adi üsullarla onlara çatmaq mümkün deyil.

Vacib bir məqam: "Deep Web" sözündəki "deep" (dərin) sözü "pis" və ya "təhlükəli" demək deyil. Bu sadəcə adi axtarış motorlarından gizli saxlanılan məlumatları təsvir edir. Bu, daha çox məxfilik və təhlükəsizlik məqsədi daşıyır. Məsələn, sizin bank hesabınızın məlumatlarının adi axtarış motorlarında görünməsini istəməzdiniz, elə deyilmi?

3. Dark Web 

İnsanlar tarix boyu naməlumun sirrini açmağa can atıblar. Qədim dənizçilər xəritələrdə 'burada əjdahalar var' yazılmış yerlərə cəsarətlə üzürdülər. Müasir dövrdə isə 'naməlum torpaqlar' rəqəmsal aləmdə təcəssüm olunur – xüsusilə də Dark Web adlanan, anonimlik pərdəsi arxasında gizlənən, həm qorxu, həm də azadlıq rəmzi kimi qəbul edilən dünya.

Dark Web, Deep Web-in kiçik, lakin çox xüsusi bir hissəsidir. Ümumi internetin təxminən 0.1%-ini təşkil edir, yəni çox kiçik bir parçadır. Lakin bu kiçik parça çox güclü təsirə malikdir və onun haqqında ən çox yanlış məlumat yayılıb.

Dark Web-ə girmək üçün xüsusi proqramlar lazımdır. Ən məşhuru TOR (The Onion Router) brauzeridir. Bu, adi Chrome və ya Firefox kimi bir brauzerdir, lakin xüsusi funksiyası var - istifadəçinin kimliyini və yerini gizlətmək. Dark Web saytlarının ünvanları adi .com və ya .org ilə deyil, .onion ilə bitir və bunlara yalnız TOR kimi xüsusi proqramlarla daxil olmaq mümkündür.

Nümunələr:

• The Hidden Wiki - Dark Web-in ən məşhur kataloqu, buradan digər onion saytlara keçidlər var
• ProPublica - qanuni jurnalistika saytının Dark Web versiyası
• Facebook-un rəsmi TOR versiyası - senzuradan əziyyət çəkən ölkələrdəki istifadəçilər üçün
• SecureDrop - jurnalistlər və informatorlar arasında təhlükəsiz məlumat mübadiləsi üçün platforma
• BBC, New York Times və digər xəbər saytlarının .onion versiyaları
• Müxtəlif forum və müzakirə platformaları
• Təəssüf ki, qanunsuz onlayn bazarlar və platformalar da vardır

Dark Web ikili təbiətə malikdir. Bir tərəfdən, o, avtoritar ölkələrdə yaşayan insanlar, siyasi fəallar, jurnalistlər və öz məxfiliyinə ciddi önəm verənlər üçün azad ünsiyyət imkanı yaradır. Digər tərəfdən, təəssüf ki, cinayətkarlar da bu anonim mühitdən faydalanırlar.

Dark Web haqqında ən böyük yanlış anlama onun tamamilə qanunsuz olmasıdır. Əslində, TOR brauzeri əvvəlcə ABŞ Hərbi Tədqiqat Laboratoriyası tərəfindən yaradılmışdı və hazırda dünyanın bir çox ölkəsində ondan istifadə etmək tamamilə qanunidir. Qanunsuz olan, bu texnologiyanı cinayət fəaliyyəti üçün istifadə etməkdir.

4. Dark Net 

Dark Net, Dark Web-in işləməsi üçün lazım olan texniki infrastrukturdur. Bu, anonimlik təmin edən xüsusi şəbəkələrin ümumi adıdır. Sadə dildə desək, Dark Net - internetin içində gizli bir internet kimidir. Adi internetdən fərqli olaraq, Dark Net-də kim olduğunuz, harada olduğunuz və nə etdiyiniz gizli saxlanılır.

Dark Net-in əsas məqsədi məxfilik və anonimlikdir. Bu şəbəkələr elə qurulub ki, istifadəçinin real şəxsiyyətini və yerini gizlətsin. Bunun üçün məlumatlar bir neçə kompüter üzərindən keçirilir və hər addımda şifrələnir.

Nümunələr:

• TOR şəbəkəsi - ən məşhur və geniş yayılmış Dark Net
• I2P (Invisible Internet Project) - məlumatları şifrələyən və gizlədən alternativ şəbəkə
• Freenet - senzuraya davamlı fayl paylaşma sistemi
• ZeroNet - mərkəzsizləşdirilmiş və senzuraya davamlı vebsaytlar üçün şəbəkə
• Lokinet - yeni nəsil anonim internet layihəsi

Dark Net-dən istifadə edən insanlar müxtəlif məqsədlər güdürlər:

1. Jurnalistlər və informatorlar - həssas məlumatları təhlükəsiz şəkildə ötürmək üçün
2. Siyasi fəallar və müxaliflər - avtoritar rejimlərdə təqiblərdən qorunmaq üçün
3. Adi insanlar - şəxsi məxfiliklərini qorumaq və izlənməyi önləmək üçün
4. Senzuradan əziyyət çəkən ölkələrdə yaşayanlar - azad məlumat əldə etmək və ünsiyyət qurmaq üçün
5. Kibertəhlükəsizlik mütəxəssisləri - sistemlərin zəif nöqtələrini tapmaq və test etmək üçün
6. Təəssüf ki, cinayətkarlar da - qanunsuz fəaliyyət üçün

Dark Net-in işləmə prinsipi:

• "Soğan yönləndirmə" (onion routing) - məlumatlar bir neçə təbəqə şifrələmə ilə örtülür
• Məlumatlar bir neçə (ən azı 3) kompüter üzərindən keçir
• Hər kompüter yalnız məlumatın haradan gəldiyini və hara gedəcəyini bilir, amma bütün marşrutu bilmir
• Son istifadəçiyə çatana qədər məlumatın mənbəyi gizli qalır

Dark Net texnologiyaları sürətlə inkişaf edir və daha təhlükəsiz, daha sürətli versiyaları yaradılır. Bu inkişaf həm məxfilik tərəfdarları, həm də kibertəhlükəsizlik qurumları arasında daimi bir yarışa çevrilib.

Qeyd edək ki, Dark Net-dən istifadə etmək əksər ölkələrdə qanuni fəaliyyətdir. Qeyri-qanuni olan, bu texnologiyaları cinayət məqsədləri üçün istifadə etməkdir.

"Dark Net-in əsas funksiyası anonimlikdir - bu, heç kimin izləyə bilməyəcəyi, dinləyə bilməyəcəyi və kimliyinizi müəyyən edə bilməyəcəyi bir kommunikasiya sistemidir" - Ceymi Bartlett, "Dark Net: İnternetin Gizli Küncləri" kitabının müəllifi (2015).

5. Dark Net-in Texniki Əsasları

Dark Net bir neçə mühüm texnologiya üzərində qurulmuşdur. Bu texnologiyalar istifadəçilərə anonimlik və təhlükəsizlik təmin edir:

TOR (The Onion Router)

TOR ən məşhur anonimlik şəbəkəsidir. TOR brauzeri istifadəçinin internetdəki hərəkətlərini bir neçə təbəqə ilə örtür. Bu sistem belə işləyir:

• Məlumatlar istifadəçinin kompüterindən çıxmazdan əvvəl bir neçə təbəqə ilə şifrələnir
• Hər təbəqə yalnız növbəti ünvanı bilir
• Məlumat paketləri dünyada minlərlə kompüter arasında dolaşır
• Bu proses sizin harada olduğunuzu və kim olduğunuzu gizlədir

Roc Qramsbergen, TOR şəbəkəsinin inkişafçılarından biri 2004-cü ildə demişdir: "TOR şəbəkəsində məlumatlar bir soğan kimi təbəqə-təbəqə şifrələnir. Hər relay serveri yalnız bir təbəqəni açır və yalnız növbəti dayanacağın harada olduğunu bilir".

I2P

I2P (Invisible Internet Project) anonimlik və məxfilik təmin edən alternativ şəbəkədir. Bu şəbəkə istifadəçilərin məlumatlarını şifrələyərək və anonimləşdirərək, onların fəaliyyətlərini izləməkdən qoruyur. I2P əsasən aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:

• Tam şifrələmə: İstifadəçilərin məlumatları şifrələnir və şəbəkə daxilində ötürülür. Bu, məlumatların mənbəyini və təyinatını gizli saxlayır.
• Anonimlik: İstifadəçilər və serverlər bir-birindən gizlənir, beləliklə, heç kim məlumatların haradan gəldiyini və hara getdiyini bilmir.
• Senzuraya qarşı müqavimət: I2P, məlumatların izlənməsini və bloklanmasını çətinləşdirən texnologiyalardan istifadə edir.
• P2P (Peer-to-Peer) əsaslıdır: Şəbəkə mərkəzləşdirilməmişdir və iştirakçılar arasında birbaşa əlaqə qurulur.

Freenet

Freenet, Dark Web-ə daxil olmaq üçün istifadə edilən digər bir mühüm texnologiyadır. Bu, mərkəzləşdirilməmiş və tamamilə paylaşılmış bir şəbəkə olub, senzuranı aşmaq və anonim şəkildə məlumat paylaşmağa imkan verir. Tor-dan fərqli olaraq, Freenet məlumatları istifadəçilərin kompüterlərində şifrələnmiş formada saxlayır və paylaşır, bu da onu daha çətin izlənilən edir.

Freenet-in əsas xüsusiyyətləri:

• Tam paylaşılmış arxitektura - mərkəzi serverlər yoxdur
• Güclü şifrələmə - bütün məlumatlar tamamilə şifrələnir
• İki rejim - 'Opennet' (hər kəsə açıq) və 'Darknet' (yalnız tanıdığınız insanlarla əlaqə)
• 'Freesites' - ənənəvi vebsaytların Dark Web analoqları
• Uzunmüddətli məlumat saxlama - şəbəkədə populyar kontentlər daha uzun müddət qalır

Freenet istifadəçilərinə tam anonimlik təklif etsə də, sürət məhdudiyyətləri və mürəkkəb istifadəçi interfeysi kimi çatışmazlıqları vardır.

Təhlükəsiz Əməliyyat Sistemləri

Dark Net-ə təhlükəsiz giriş üçün xüsusi əməliyyat sistemləri var:

Tails OS: USB sürücüdən işləyir və kompüterdə heç bir iz qoymur. Sistem yenidən başladıldıqdan sonra bütün fəaliyyət izləri silinir.

Whonix OS : Virtual maşın formatında işləyir və bütün trafikinizi TOR şəbəkəsindən keçirir.

ZeroNet

Burada veb-saytlar bir mərkəzi serverdə deyil, istifadəçilərin öz cihazlarında saxlanılır və peer-to-peer (P2P) texnologiyası vasitəsilə paylaşılır. Sistem kriptografik texnologiyalardan istifadə edərək veb-saytların kimliyini doğrulayır və təhlükəsizliyini təmin edir.

• BitTorrent və Bitcoin kriptografiyası texnologiyaları əsasında işləyir
• Vebsaytlar mərkəzi server olmadan işləyir və istifadəçilər arasında paylanır
• Saytlar hətta yaradıcıları olmadan belə mövcud olmağa davam edə bilər
• Hosting üçün xərc tələb etmir və saytları bağlamaq çətindir
• Fayl paylaşımı, sosial şəbəkə və bloq yaratmaq imkanları verir
• İstifadəçilər arası şifrələnmiş mesajlaşma xüsusiyyətləri təqdim edir
• TOR ilə birgə istifadə edilə bilər ki, bu da əlavə anonimlik təmin edir

Lokinet

Lokinet yeni nəsil anonim internet layihəsidir:

• Oxion yönləndirmə texnologiyasından istifadə edir
• TOR-dan daha sürətli və daha etibarlı olması ilə fərqlənir
• İstifadəçilər arası birbaşa bağlantılar qurur və bütün trafikin şifrələnməsini təmin edir
• Tam mərkəzsizləşdirilmiş arxitekturaya malikdir
• Qabaqcıl kriptografiya istifadə edərək üçüncü tərəflərin məlumatları oxumasını əngəlləyir
• Veb-browsing, chat və fayl paylaşımı kimi xidmətlər təklif edir
• LLARP (Low Latency Anonymous Routing Protocol) protokolundan istifadə edir ki, bu da məlumat ötürülməsinin sürətini artırır

DNS Over HTTPS (DoH)

Bu texnologiya ilə sizin internetdə nə axtardığınız İnternet Servis Provayderi (ISP) və digər qurumlardan gizlədilir. DoH:

• DNS sorğularını şifrələyir
• Hansı saytlara baxdığınızı görünməz edir
• Sizi izləmə cəhdlərindən qoruyur

OnionShare

Bu, faylları anonim şəkildə paylaşmaq üçün sadə proqramdır:

• Müvəqqəti TOR saytları yaradır
• Fayl mübadiləsini izləyicilər olmadan həyata keçirir
• Jurnalistlər və informatorlar arasında təhlükəsiz kommunikasiya üçün istifadə olunur
• Bağlantılar yalnız alıcı və göndərənə məlumdur

GNU Privacy Guard (GPG)

Məktubları və faylları şifrələyən açıq kodlu proqramdır:

• Asimmetrik şifrələmə istifadə edir
• İctimai və şəxsi açarlar sisteminə əsaslanır
• Edward Snowden kimi informatorlar bu texnologiyadan istifadə ediblər
• Məlumatları yalnız düzgün şəxsi açarı olan şəxs oxuya bilər

IPFS (InterPlanetary File System)

Mərkəzsizləşdirilmiş fayl saxlama sistemidir:

• Fayllar bir serverdə deyil, bütün şəbəkə boyunca paylanır
• Senzuraya qarşı daha davamlıdır
• Fayl bütövlüyünü qoruyur
• Mərkəzi nöqtə olmadığı üçün sistemin sıradan çıxarılması çətindir

Mənbələr

• Bartlett, J. (2015). Dark Net: İnternetin Gizli Küncləri. William Heinemann nəşriyyatı.
• Bergman, M. K. (2001). Deep Web: Axtarış Motorları ilə Tapılmayan İnternet. Journal of Electronic Publishing, 7(1). https://quod.lib.umich.edu/j/jep  
• Electronic Frontier Foundation (2020). TOR və Anonim Naviqasiya Bələdçisi.  https://www.eff.org
• The Tor Project: TOR texnologiyası və anonimlik prinsipləri.  https://www.torproject.org/
• I2P Project: Anonimlik və məxfilik. https://geti2p.net/en/
• Tails OS: Əməliyyat sistemi. https://tails.boum.org/
• ZeroNet: Mərkəzləşdirilməmiş vebsaytlar yaratmaq üçün platforma.  https://zeronet.io/
• Freenet: Anonim fayl paylaşımı və məzmun saxlama.  https://freenetproject.org/
• OnionShare: Faylların təhlükəsiz və anonim paylaşımı.  https://onionshare.org/
• GNU Privacy Guard (GPG): Faylları və mesajları şifrələmək üçün proqram.  https://gnupg.org/
• IPFS (InterPlanetary File System): Faylların mərkəzsiz saxlanması.  https://ipfs.tech/
• Lokinet: anonim internet. https://lokinet.org/
• Whonix OS: Əməliyyat sistemi. https://www.whonix.org/
• DNS Over HTTPS (DoH). https://www.techtarget.com/searchsecurity/definition/DNS-over-HTTPS-DoH

Ardı ikinci hissədə...

İkinci hissə

Qeyd

 Dark Web-ə daxil olmaq üçün istifadə edilən Tor, I2P, Freenet və digər darknet texnologiyaları tam təhlükəsizlik təmin etmir. Bu texnologiyaların gizlilik təminatlarına baxmayaraq, texniki zəifliklər, istifadəçi səhvləri və ya digər amillər səbəbindən anonim qalmağınız tam zəmanətli deyil. Bu bloqda təqdim edilən bütün məlumatlar yalnız təhsil məqsədi daşıyır və heç bir qeyri-qanuni fəaliyyətə təşviq etmir.  İnternetin bu gizli təbəqələri ilə maraqlanarkən həmişə qanuni çərçivədə qalmağınızı və potensial risklər barədə məlumatlı olmağınızı tövsiyə edirik.